Kasb tanlash har bir inson rivojlanishidagi dastlabki qadamlar va birinchi so’zlar kabi bir xil tabiiy bosqichdir. Bu bola normal rivojlanib, sevgi va g’amxo’rlik bilan o’ralgan taqdirda. O’rta maktab o’quvchisining kasb tanlashga psixologik tayyorgarligi ko’p jihatdan kattalarga bog’liq. Agar bolada uning shaxsiy rivojlanishi uchun normal sharoitlar mavjud bo’lsa, demak, o’spirinlik davrida kasb tanlash to’g’risida qaror osongina va tabiiy ravishda qabul qilinadi. Kasb tanlash bilan bog’liq muammolar shaxsiy muammolar aysbergining faqat uchi va ichki muammolarning signalidir.
Kasb-hunarga yo’naltirish ishining ma’nosi — o’spirin ongli va mustaqil ravishda rejalashtirish, uning kasbiy rejalari va qiziqishlarini to’g’rilash va amalga oshirishga ichki tayyorgarligini bosqichma-bosqich shakllantirish, insonga kasbning talablari, kasbiy muhim fazilatlarning shakllanish darajasi. Ular faqat shaxsiy fazilatlar va hayotiy qadriyatlar asosida shakllanadi. O’zini o’zi belgilashga tayyorgarlikni shakllantirish kattalar bilan hamkorlik qilish sharoitida mumkin, undan talaba tayyor echimlar va maslahatlarni emas, balki o’spirinni tashvishga soladigan muammolar va ishonchli ma’lumotlar to’g’risida samimiy suhbatni kutadi, buning asosida Maktabning vazifasi — erishish mumkin bo’lgan maqsadlarni belgilashni, ularga erishishning eng yaxshi usulini tanlashni, faoliyat natijalarini tahlil qilishni, muvaffaqiyatsizliklardan saboq olishni va o’z xatti-harakatlari uchun javobgarlikni biladigan odamni tarbiyalash.
Maktab o’z kuchlarini «umidli» bolalarni tanlash, saralash, medal sohiblari uchun «bal» to’plash va bitiruvchilarni 100% oliy o’quv yurtlariga qabul qilishga intilishga qaratishi mumkin. Yoki — qobiliyatlarini rivojlantirish, mehnat motivatsiyasi va o’quvchilarining hayotiy qadriyatlarini shakllantirish bo’yicha. Birinchi variant — bu milliy maktab o’quvchilarning bir necha avlodlarini olib boradigan yo’l. Ushbu yondashuv qaysidir ma’noda kuchsiz va nogironlarga nisbatan spartalik munosabatlarga o’xshaydi.
Ikkinchi yo’l o’quv jarayonining barcha ishtirokchilarining ongli va yaxshi muvofiqlashtirilgan ishlarini, yaxshi dasturlar va darsliklar, ixtisoslashtirilgan o’qitish va profildan oldingi tayyorgarlik sohasidagi vakolatli mutaxassislarni talab qiladi …
Kasbiy rahbarlik qilishning an’anaviy shakllari qatoriga darslar, sinfdan tashqari ishlar, guruh va individual maslahat berish kiradi. Ushbu shakllarning barchasi uchun keng tarqalgan muammo — bu to’liq uslubiy ta’minot va malakali mutaxassislarning etishmasligi.
Maktab o’quvchilarining profil yo’nalishining eng kam rivojlangan shakli bu sinfdan tashqari ishdir. Ayni paytda, hech kim o’z o’quvchilarini yaxshi bilmaydi, hech kim ularning muammolarini hal qilishga unchalik qiziqmaydi, sinf rahbari ham shunday. E.A.ning so’zlariga ko’ra. Klimova, «o’qituvchi talabaning individual kasbiy o’zini o’zi aniqlash hodisalari bilan bevosita va samarali tarzda duch keladi» (Klimov E.A., Kasbiy maslahatning psixologik va pedagogik muammolari, M., 1983).
O’z-o’zini aniqlash darslari — bu 5-9-sinf o’quvchilari uchun o’quvchilarning o’ziga xos shaxsiy qadr-qimmatini shakllantirish, kasblar dunyosi, mintaqaviy mehnat bozori talablari va ta’lim xizmatlari, kasb tanlash va kasbni rejalashtirish qoidalari bilan tanishtirish maqsadida shaxsiy xususiyatlarini o’rgatishga qaratilgan sinf soatlari tizimi. Ushbu sinflarning muhim qismi oddiy va ishonchli usullardan foydalangan holda o’z-o’zini diagnostika qilish, rolli o’yinlar, muammolarni qidirish vazifalari.
Ishning maqsadi — o’zini o’zi bilish, o’zini o’zi boshqarish, o’zini o’zi tarbiyalash va o’z-o’zini tarbiyalash asosida o’zini o’zi rivojlantirish va ijtimoiy va kasbiy o’zini o’zi anglash uchun barqaror ehtiyojni shakllantirish.
Sinflar tizimi shunday qurilganki, har bir sinfda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsiy va kasbiy o’zini o’zi belgilash bilan bog’liq sakkizta asosiy mavzular izchil rivojlanib boriladi: realistik o’zini o’zi qadrlashni shakllantirish; shaxsning yo’nalishi; hissiy sohani rivojlantirish; turli xil faoliyat turlariga moyillikni aniqlash maqsadida intellektual soha xususiyatlarini diagnostika qilish; kasbiy qiziqishlar va moyilliklarni aniqlashtirish; kasblar dunyosi va kasbiy martaba rejalashtirish qoidalari bilan tanishish.
Ishning eng aniq natijasi — kasbni va o’qitish profilini yanada oqilona tanlashdir. Biroq, uning ma’nosi profil ta’limi kontseptsiyasida belgilangan utilitar vazifalardan tashqariga chiqadi. Ishonchim komilki, ushbu dars soatlari stsenariylarini asos qilib olgan sinf rahbarlari ularga xos bo’lgan imkoniyatlarni ko’radi va rivojlantiradi.o’zi qaror qabul qiladi.