Har kim diqqat va xotiradan shikoyat qiladi,
fikrlash uchun — hech kim.
Diqqat bizning ongimizning ma’lum bir ob’ektga yo’naltirilganligi. Diqqat bir qator xususiyatlarga ega: barqarorlik, hajm, o’zgaruvchanlik, taqsimlanish, konsentratsiya. Ko’pgina kasblarga e’tibor berish uchun alohida talablar qo’yilgan. Masalan, haydovchi hamma narsani sezish uchun diqqatni taqsimlash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak: yo’l signallari, yo’ldagi vaziyat, mashinaning o’zi. O’qituvchi sinfdagi vaziyatni nazorat qilishi va o’quv materialini taqdim etish mantig’iga amal qilishi kerak. Buxgalter yoki olim o’z ishlariga mumkin bo’lgan aralashuvni sezmaslik uchun e’tiborini qaratishlari kerak. Ularning aytishicha, Yuliy Tsezar bir vaqtning o’zida bir nechta ishlarni bajarishi mumkin. Bir vaqtning o’zida kamida ikkita elementar harakatlarni bajarishga harakat qiling.
«Ikki marta hisoblash»
Bir vaqtning o’zida ovoz chiqarib hisoblashda 1 dan 20 gacha bo’lgan raqamlarni yozing. Masalan, «1» yozing va baland ovoz bilan «20» deb ayting, «2» — «19» va boshqalar.
- Siz qachon eng ko’p xato qilgansiz: topshiriqning boshida yoki oxirida? Odatda, ish oxirida xatolar va qiyinchiliklar boshlanishiga qaraganda kamroq bo’ladi: diqqat, har qanday funktsiya singari, agar siz u ustida ishlasangiz rivojlanadi va agar siz uni ishlatmasangiz yo’qoladi. Ushbu mashq diqqatni taqsimlash qobiliyatimizni o’rgatadi.
Bolaning diqqati beixtiyor: u yorqin o’yinchoqqa, yangi odamga qarashini to’xtatish uchun hech qanday harakat qilmaydi. Biz o’z xohishimizga qarshi bizni qiziqtiradigan, g’ayrioddiy narsalarni ko’rganimizda, beixtiyor e’tibor paydo bo’ladi. Boladagi ixtiyoriy e’tiborni buzilishi miya kasalliklari, hissiy va ruhiy muammolar va ota-onaning ashaddiy uslubi natijasi bo’lishi mumkin. Kattalarda irodaning etishmasligi og’ir stress (xafagarchilik), surunkali charchoq va bir qator kasalliklar holatida kuzatilishi mumkin va ko’pincha ishdagi xatolarga olib keladi. Shu sababli, uchuvchilar, aviadispetcherlar, haydovchilar, mas’uliyatni kuchaytirish bilan bog’liq bo’lgan sanoat operatorlari ish joyiga borishdan oldin tibbiy ko’rikdan o’tishlari shart.
Agar diqqat etishmovchiligi bo’lgan odamlar o’z vaqtida ishdan chetlashtirilsa, ko’p muammolardan qochish mumkin edi.
Uchish o’yini
To’qqiz kvadrat o’yin maydonchasi (3 x 3) taxtada chizilgan. Maydon markazida xayoliy pashsha joylashgan. Talabalar navbatma-navbat turishadi (o’qituvchi tartibni aniqlay oladi) to’rtta buyruqdan birini (yuqoriga, pastga, o’ngga, chapga) beradi. Barcha talabalar xayoliy pashshaning harakatlarini diqqat bilan kuzatib borishlari kerak: «chivin» ni yo’qotish va o’yinni tark etish uchun bir soniya davomida chalg’itish kifoya. Qolgan kishi g’alaba qozonadi.
Xotira — bu biz ko’rgan narsalarni eslash, eshitish, gapirish va qilish, bularning barchasini tejash va o’z vaqtida ko’paytirish qobiliyatidir. Yodda saqlash, saqlash, tanib olish, ko’paytirish xotiraning asosiy vazifalari.
Xotiraning mahsuldorligi ma’lumotni yodlash hajmi va tezligi, uni saqlash muddati va ko’paytirishning aniqligi bilan tavsiflanadi. Assimilyatsiya qilingan ma’lumotlarning tabiati bo’yicha eshitish, vizual, motor, hissiy va mantiqiy xotira ajralib turadi.
Kundalik hayotda va ishda ba’zida nimanidir eslab qolish uchun harakat qilishingiz kerak. Ehtimol, har kim o’zlarini tanishtirgan kishining ismini darhol unutib qo’yganida, o’zlarini noqulay vaziyatga tushirishgan. Bunday holda assotsiatsiya usuli yordam beradi. Masalan, siz Nikolay Vasilevich degan odam bilan tanishdingiz. Gogol singari. Agar siz Gogol kimligini va uning ismi nima ekanligini bilsangiz, eslash oson. Siz ota-onalar, do’stlar, maktab o’qituvchilari, rassomlar, musiqachilar ismlari bilan birlashmalarni topishingiz mumkin.
«Diqqatsiz hech narsaga erishib bo’lmaydi: e’tibor etishmasligi — bu fikr etishmasligi, boshqacha qilib aytganda, ahmoqlik yoki aqldan ozish. Aqlsizlik odamni shunchalik ahmoq yoki aqldan ozdiradiki, men uchalasi o’rtasida ham katta farqni ko’rmayapman. Ahmoq hech qachon o’ylash qobiliyatiga ega bo’lmagan, aqldan ozgan kishi uni abadiy yo’qotgan va odam bir muncha vaqt fikrsizdir. Ser Nyuton, janob D.Lok, hatto dunyoning yaratilishidan besh-olti kishi ham, kasblari talab qiladigan fikrning o’ta keskinligidan kelib chiqadigan chalg’itishga haqli edilar. Ammo agar yigit jamiyatda bunday g’ayritabiiylikni namoyon qilsa va o’zini bunga haqli deb bilsa, u holda uning xayoliy g’ayritabiiy huquqi uning uchun paydo bo’ladi, ehtimol u shunchaki jamiyatdan chetlashtiriladi.
Siz uning fikriga qo’shilasizmi? Javobingizni asoslang.
Quyidagi savollarga javob berish orqali beixtiyor xotirani va diqqatni sinab ko’ring:
— Svetoforda qaysi chiroq tepada: qizilmi yoki yashilmi?
— Rossiya bayrog’ining ranglari qanday tartibda?
— Tugmalar telefoningizda qanday joylashganligini xotiradan oling.
— Sinfda eshik qayerda ochiladi: tashqi yoki ichki?
Qanday qilib xotirangizni o’rgatish kerak
Xotiraning yomonligi ko’pincha yomon e’tibor tufayli bo’ladi. Vazifaga diqqatni jamlash uchun bu haqda o’ylash kifoya qilmaydi. Vaziyatni vizual ravishda tasavvur qilish yoki o’ynash, yangi tafsilotlarni aniqlash, vazifani har xil tomondan ko’rib chiqish, o’zingizni boshqa odamlarning o’rniga qo’yish kerak.
Yotishdan oldin kunduzgi voqealarni iloji boricha yorqinroq tasavvur qilishga urinib, vizual xotirangizni o’rgating. Tafsilotlarni ko’rishga urinib, yuzlarga va narsalarga aqlan qarang.
Eshitish xotirangizni o’rgating. Ma’ruzachi aytgan so’zlarni bir necha soniya oralig’ida takrorlashga harakat qiling, xuddi sinxron tarjimon kabi. Sizga yoqadigan qiziqarli aforizmlar va iqtiboslarni yozing. Ularning kamida bittasini har kuni yodlab, nafaqat xotirangizni yaxshilaydi, balki nutqingizni ham boyitasiz.
Fikrlash turi
… Mashhur rassom Samuel Mors 1832 yilda Amerikaga Evropadan qaytib keldi. Dengiz yo’li bir oy davom etdi. Fiziklar Morsning sheriklari bo’lib chiqdi. Ularning suhbatlariga quloq solib, hatto fizika asoslarini ham bilmagan Morse, ketma-ket uzatiladigan signallarning har xil birikmalaridan ma’lumot uzatish tizimi uchun asos bo’lishi mumkin, degan fikrni ilgari surdi. Rasmni tashlab, g’alati ishlarga xalaqit bergan Morse o’jarlik bilan ixtirosini davom ettiradi. Mors telegrafining birinchi namoyishi 1837 yil sentyabr oyida Nyu-York universitetida bo’lib o’tdi. Va 1843 yilda u hukumat subsidiyasini oldi va 40 millik Baltimor-Vashington telegraf liniyasini qurishni boshladi. Avvaliga simni chuqur xandaqqa yotqizishga qaror qilindi, ammo bu qiyin va qimmat edi. Shu sababli, Morse tejamkor va ishonchli bo’lgan er osti kabelini havo liniyasi bilan almashtirishga qaror qildi. Izolyatorlar o’rniga ustunlar ustida shishalar porlab turardi. Endi Yer yuzini millionlab kilometr uzunlikdagi havo telegraf liniyalari qoplaydi.
- Qanday fazilatlar Morsga kashfiyot qilishga yordam berdi?
Agar inson dunyoni faqat ko’rish, eshitish, teginish, hidlash yordamida bilgan bo’lsa, u hech qachon uni hayvonlar dunyosidan balandlashtirgan kashfiyotlarni amalga oshirmagan bo’lar edi. Sezgilar bilan bir qatorda bizda maxsus bilish vositasi — tafakkur mavjud. Fikrlash turi — bu ma’lumotni o’zgartirishning individual usuli. Fikrlash turingizni bilib, siz kasbiy faoliyatning ayrim turlarida muvaffaqiyatni taxmin qilishingiz mumkin.
Fikrlash turini aniqlash
Agar siz ushbu bayonotga rozi bo’lsangiz, «+» formasini qo’ying, agar bo’lmasa, «-«.
| П-Д | А-С | С-Л | Н-О | К |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 32 | 33 | 34 | 35 |
| 36 | 37 | 38 | 39 | 40 |
- Menga boshqasiga tushuntirishdan ko’ra, o’zim biror narsa qilish osonroq.
- Kompyuter dasturlarini tuzish menga qiziq bo’lar edi.
- Men kitob o’qishni yaxshi ko’raman.
- Men rasm, haykaltaroshlik, me’morchilikni yaxshi ko’raman.
- Hatto yaxshi ishlaydigan biznesda ham men biron bir narsani yaxshilashga harakat qilaman.
- Agar ular menga narsalar yoki rasmlar orqali tushuntirishsa, men yaxshiroq tushunaman.
- Men shaxmat o’ynashni yaxshi ko’raman.
- Men o’z fikrlarimni ham og’zaki, ham yozma ravishda bemalol ifoda eta olaman.
- Kitobni o’qiyotganda, uning belgilarini tasavvur qilaman.
- Men o’zim ishimni rejalashtirishni afzal ko’raman.
- Men hamma narsani o’z qo’llarim bilan qilishni yaxshi ko’raman.
- Bolaligimda do’stlarim bilan yozishmalar uchun o’z kodimni yaratdim.
- Men aytilgan so’zga katta ahamiyat beraman.
- Tanish kuylar ko’pincha menda xotiralarni uyg’otadi.
- Turli xil sevimli mashg’ulotlari inson hayotini yanada boy va ravshan qiladi.
- Muammoni hal qilishda sinov va xatolardan o’tish menga osonroq.
- Men jismoniy hodisalarning mohiyatini tushunishga qiziqaman.
- Men televidenie va radio dasturlari boshlovchisi, jurnalistning ishi bilan qiziqaman.
- Tabiatda mavjud bo’lmagan ob’ekt yoki hayvonni tasavvur qilishim oson.
- Menga faoliyat jarayoni natijaning o’zidan ko’ra ko’proq yoqadi.
- Men bolaligimdan qismlardan konstruktor yig’ishni yoqtirardim.
- Men aniq fanlarni (matematika, fizika) afzal ko’raman.
- Ba’zi she’rlarning aniqligi va chuqurligi meni hayratga soladi.
- Tanish hid miyamga o’tgan voqealarni qaytaradi.
- Menga o’z hayotimni ma’lum bir tizimga bo’ysundirish qiyin.
- Musiqani eshitganimda, raqsga tushishni istayman.
- Men matematik formulalarning go’zalligini tushunaman.
- Men har qanday auditoriya oldida gapirish oson.
- Men ko’rgazmalar, spektakllar, konsertlarga tashrif buyurishni yaxshi ko’raman.
- Men boshqalar uchun aniq bo’lgan narsadan ham shubhalanaman.
- Men igna tikishni, biror narsa qilishni yaxshi ko’raman.
- Qadimgi ramzlar ma’nosini ochish men uchun qiziq bo’lar edi.
- Men tilning grammatik konstruktsiyalarini osongina o’rganaman.
- Men tabiat va san’at go’zalligini tushunaman.
- Men bir xil yurishni yoqtirmayman.
- Men jismoniy faollikni talab qiladigan ishni yaxshi ko’raman.
- Men formulalarni, belgilarni, konventsiyalarni osongina yodlayman.
- Do’stlar, men ularga biron bir narsa aytganimda tinglashni yaxshi ko’rishadi.
- Menga hikoya yoki film mazmunini tasavvur qilish oson.
- Men o’z ishimni mukammal darajaga keltirgunimcha tinchlana olmayman.
Natijalarni qayta ishlash. Besh ustunning har biridagi ortiqcha sonlarni hisoblang va natijadagi sonni shaklingizning pastki pastki katagiga yozing. Har bir ustun ma’lum bir fikrlash turiga mos keladi. Ustundagi ballar soni ushbu fikrlash tarzining rivojlanish darajasini ko’rsatadi (0-2 — past, 3-5 — o’rta, 6-8 — yuqori).
- Mavzuga oid (P-D) fikrlash harakat odamlariga xosdir. Ular harakat orqali ma’lumotni o’zlashtiradilar. Ular odatda harakatlarni yaxshi muvofiqlashtiradilar. Ularning qo’llari atrofimizdagi butun ob’ektiv dunyoni yaratdi. Ular mashinalarni boshqaradilar, mashinalarda turadilar, kompyuterlarni yig’adilar. Ularsiz eng yorqin g’oyani amalga oshirish mumkin emas. Ushbu fikrlash uslubi sportchilar, raqqosalar, rassomlar uchun muhimdir.
- 2. Abstrakt-ramziy (A-C) fikrlashga ko’plab olimlar — nazariy fiziklar, matematiklar, iqtisodchilar, dasturchilar, tahlilchilar ega. Ular matematik kodlar, formulalar va amallar orqali ma’lumotni o’zlashtira oladilar, ularga tegib bo’lmaydi va tasavvur ham qila olmaydi. Gipotezalar asosida bunday fikrlashning o’ziga xos xususiyatlari tufayli fanning barcha sohalarida ko’plab kashfiyotlar amalga oshirildi.
- 3. Og’zaki-mantiqiy fikrlash (SL) aniq og’zaki aqlga ega bo’lgan odamlarni ajratib turadi (lot. Verbalis — og’zaki). Rivojlangan og’zaki va mantiqiy fikrlash tufayli olim, o’qituvchi, tarjimon, yozuvchi, filolog, jurnalist o’z fikrlarini shakllantirishi va odamlarga etkazishi mumkin. Ushbu ko’nikma rahbarlar, siyosatchilar va jamoat arboblari uchun juda zarurdir.
- 4. Vizual-majoziy fikrlashga (N-L) badiiy tafakkur egalari ega bo’lib, ular nima bo’lganini, nima bo’lishini va hech qachon bo’lmagan va hech qachon bo’lmasligini tasavvur qila oladilar — rassomlar, shoirlar, yozuvchilar, rejissyorlar. Me’mor, konstruktor, dizayner, rassom, rejissyor vizual-majoziy fikrlashni rivojlantirgan bo’lishi kerak.
- 5. Ijodkorlik (C) bu ijodiy fikrlash, muammoning nostandart echimlarini topish qobiliyatidir. Bu har qanday faoliyat sohasida iste’dodli odamlarni ajratib turadigan noyob va almashtirib bo’lmaydigan sifatdir.
- Morsda fikrlashning qaysi turi ustun keldi deb o’ylaysiz?
Sof shaklda bunday fikrlash turlari kam uchraydi. Ko’pchilik fikrlashning bir yoki ikki turiga ega. Ko’pgina kasblar, masalan, psixolog uchun turli xil fikrlash turlarini birlashtirishni talab qiladi. Bunday fikrlash sintetik deb nomlanadi.
Eslatma. Fikrlash turi — bu ma’lumotni o’zgartirishning individual usuli. O’zingizning fikrlash turingizni bilib, siz kasbiy faoliyatning muayyan turlarida muvaffaqiyatni taxmin qilishingiz mumkin. Biroq, fikrlash turidan qat’i nazar, odamga ma’lum bir ijodiy daraja (ijodkorlik) xos bo’lishi mumkin.