… So’nggi yillarda gazetalarda mijozlarning obro’sizlantirilgan stomatologlari, kosmetologlari va plastik jarrohlariga qarshi sud da’volari haqida tez-tez o’qish mumkin; vafot etgan bemorlarning qarindoshlari — davolovchi shifokorlarga, iste’molchilarga — sifatsiz oziq-ovqat ishlab chiqaruvchilariga. Vertolyotlar va samolyotlar qulaydi, motorli kemalar dengizga chiqa olmaydi, askarlar va zobitlar bir-birini xato bilan o’ldirishadi. Texnogen falokatlarning aksariyati beparvolik va kasbiy mahorat tufayli yuzaga keladi.
Kasb tanlashda xato nima, bunga nima sabab bo’ldi va uning narxi qancha? Xato ma’lumotlarning yo’qligi, etishmasligi yoki buzilishidan kelib chiqishi mumkin. Kichik maktab o’quvchilari o’qituvchi, shifokor, muhandis, o’qituvchi, politsiyachi, sotuvchi, kosmonavt, chegara posboni, payvandchi va uchuvchi bo’lishni xohlashadi.
Katta sinflarda imtiyozlar o’zgaradi: tanlanadigan kasblar doirasi 3-4 kasbga qisqaradi, ularning mazmuni noaniq g’oyaga ega. Kattalar tanlovning buzilishida muhim rol o’ynaydi, bolalarda ma’lum kasblarga nisbatan xurofotlarni shakllantiradi. Darvoqe, bu xurofotlar inqilobdan keyingina shakllana boshladi. Asrlar davomida Rossiya o’z ustalari bilan mashhur bo’lib kelgan. Bu bizning mahsulotlarimiz Evropa bozorida muvaffaqiyatli raqobatlashayotgan 20-asrning boshlarida iqtisodiyotimizda alohida yo’lni yaratdi. Tadbirkorlik muhitida maxsus ierarxiya mavjud edi. 1-darajali tadbirkor sanoatchi, ya’ni mahsulot ishlab chiqaruvchi, undan keyin savdogar (ushbu mahsulotlarning sotuvchisi, vositachi) deb hisoblangan. Eng past darajani bankirlar egallab olishdi, ular nafrat bilan foiz egalari va sudxo’rlar deb nomlanishdi.
Kasb tanlashda eng ko’p uchraydigan xatolardan biri bu «obro’-e’tibor» sabablarini tanlashdir. «Obro ‘» nisbiy tushunchadir. Yuz yil oldin haydovchi kasbi aktyor kasbidan ko’ra obro’li deb hisoblangan. Kasb uchun modaga kelsak, u holda K.S. Stanislavskiy aytganidek, moda faqat o’zlarini qanday kiyinishni bilmaydiganlar uchungina mavjud.
Ko’pincha, yoshlar podaning instinktiga bo’ysunib, bir xil ikkita odam yo’qligini, ular piknik uchun kompaniya emas, balki ko’p yillar davomida hayot tarzini tanlaydilar, deb o’ylamasdan, «kompaniya uchun» kasb tanlashadi.
Boshqa odamlarning ta’siriga duchor bo’lgan, o’z nuqtai nazariga ega bo’lmagan odamlar, kerak bo’lganda, ko’pincha boshqalarning maslahatiga amal qilishadi. Ularga hamma narsa ta’sir qiladi — teleseriallar, tasodifiy odamlarning maslahati, moda.
Kasb tanlash sizning boshqa qiziqishlaringizga chek qo’ymaydi. Ko’plab taniqli insonlar hayotda o’z yo’lini tanlashda tasodifning rolini ta’kidladilar. Taniqli oftalmolog V.P. Filatov taniqli rassomga aylanishi mumkin edi va u shifokorlik kasbini tanladi, chunki bu unga odamlar uchun zarurroq tuyuldi. Musiqachilar va musiqa ixlosmandlari A.P.Borodinni taniqli musiqachi, olimlarni esa buyuk kimyogar sifatida bilishadi. «Agar mening yuz hayotim bo’lganida, ular meni yoqib yuboradigan bilimga bo’lgan chanqoqni to’ydirmagan bo’lar edi», deb yozgan V.Ya. Bryusov, olim va shoir.
Margaret ismli yosh ingliz ayol kimyogar bo’lishga qaror qildi, Oksford universitetini tugatdi va hatto plastmassa ishlab chiqaradigan zavodga ishga joylashdi. Ammo tez orada u kasb tanlashda adashganini tushundi va hayotini keskin o’zgartirdi. Margaret Tetcher buyuk kimyogar bo’lmasdan buyuk siyosatchiga aylandi.
Men dengizchi bo’lishni xohlar edim va o’rta maktabni tugatmasdan oldin Rossiya dengiz floti dengizchilari haqida yozilganlarning hammasini o’qishga muvaffaq bo’ldim. Vladivostokdagi dengiz maktabiga o’qishga kirganimda, buni o’z tabiatimning ko’rsatmalariga qat’iy rioya qilgan holda qilardim. Aslida, bu menga xos bo’lgan xarakterdagi kamchiliklarni almashtirish uchun kompensatsion istak edi: qat’iyatsizlik, boshqalar bilan munosabatlarga bo’lgan ishonchning yo’qligi va hokimiyatga bo’ysunish istagi. Uchinchi kursdan sog’ligim sababli haydalganimda, harbiy xizmat mashaqqatlaridan xalos bo’lish tuyg’usiga qaramay, men buni shaxsiy baxtsizlik sifatida boshdan kechirdim. Endi ishonchim komilki, agar bu sodir bo’lmaganida, agar men kasal bo’lmaganimda edi, bizning parkimiz yomon ofitserga ega bo’lar edi …
Agar biz barcha muammolarni psixolog yordamida hal qila olamiz deb o’ylasak, demak, biz vijdonan adashganmiz … Har kim o’z kasbini tanlaydi va o’z xatosini tushunish uchun xato qilishi kerak. Bu muammoni biz uchun hech kim hal qila olmaydi, na psixologlar va na ota-onalar …
(YM. Orlov. O’z-o’zini bilish va o’zini o’zi tarbiyalash)
Ammo kasbni to’g’ri tanlash hamma narsa emas. Agar inson rivojlanmasa, professional deformatsiya paydo bo’lishi mumkin — bu hodisa faqat tashqaridan seziladi. O’qitish va baholash zarurati ikkinchi darajali xususiyatga ega bo’lgan o’qituvchi; hatto uyda bo’lsa ham, buyruqbozlik ovozidan va barchani qurish odatidan xalos bo’lmaydigan harbiy xizmatchi; barcha odamlarni o’zining potentsial mijozlari sifatida qabul qiladigan va har kimga ruhiy tashxis qo’yadigan shifokor — albatta, ularning xatti-harakatlari bilan kasbini aniqlash mumkin bo’lgan kattalarni eslay olasiz. Kasbiy faoliyatdagi o’zgarish kasbiy deformatsiyaning oldini olishga yordam beradi. Hayot davomida inson bir necha bor kasbini o’zgartirishi mumkin. Ba’zida sevimli mashg’ulot kasbga aylanadi va kasb sevimli mashg’ulotga aylanadi.
Siz tanlaganingiz uchun qanday narxni to’lashga tayyormisiz? Buning uchun qanday to’laysiz? Ba’zi kasblar zararli. Oilaviy hayotga mos kelishi qiyin bo’lgan kasblar mavjud.
Uchuvchilar, kosmonavtlar, suvosti kemalari, qutbli tadqiqotchilar, o’t o’chiruvchilar, sapyorlar xavfli sharoitlarda ishlaydi. «Endi kosmonavt kasbidagi kabi yangilik tuyg’usi xavf bilan chambarchas bog’liq bo’lgan kasb mavjud emas», deb yozadi sinov uchuvchisi E.V.Xrunov
Oyga birinchi ekspeditsiya ishtirokchisi M. Kollinz shunday dedi: «Kosmosda parvozning har bir ishtirokchisi g’ayriinsoniy stress — asabiy, jismoniy, axloqiy ta’sirga duchor bo’lgan. Kosmik mayda xatolarni ham kechirmaydi. Va siz asosiy narsani — o’z hayotingizni va o’rtoqlaringizning hayotini xavf ostiga qo’yasiz … Bu o’ta og’ir stress, hatto o’n yildan keyin ham qochib qutula olmaysiz.
Shunday odamlar borki, ular uchun tavakkal qilish hayotiy zaruratdir. Bu odamlar xavf-xatarga intilishadi va unda quvonch va hayot mazmunini topadilar. Ko’plab taniqli uchuvchilar, kosmonavtlar, sayohatchilar bolalikdan ochiq havoda o’ynash, ekstremal sportga bo’lgan muhabbatlari haqida gapirishadi. Ammo bu etarli emas. Tanqidiy vaziyatlarda qaror qabul qilish qobiliyati, bilim va ko’nikmalarga asoslangan sezgi, tezkor reaktsiya, beg’ubor sog’liq, mukammal sport shakli — bu ekstremal kasblarning asosiy talablari.
Ammo siz nafaqat hayotingiz va sog’lig’ingizga xavf solishingiz mumkin. O’qituvchilar, sudyalar va shifokorlarning kasblari o’z-o’zidan xavfli. Kasb tanlashda xavflilik va mas’uliyat darajasini tushunish muhimdir.
Biz kasbiy muvaffaqiyatni belgilovchi omillarni — mehnat bozori talablarini, ularning qiziqishlari, moyilliklari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda ko’rib chiqdik. Kasbni to’g’ri tanlash — bu insonning haqiqiy imkoniyatlari va cheklovlarini hisobga olgan holda tanlovdir.